Startfase

	Creatief denken
Inhoud: Creatief vs. routine Hoe werkt creativiteit? Ontwikkelen van creativiteit Creatief proces

In de startfase onderzoek je of je onderwerp geschikt is voor een creatieve aanpak. Sommige onderwerpen lenen zich er nu eenmaal beter voor dan andere. Wanneer is een creatieve aanpak minder geschikt? Een paar voorbeelden.

• als er al heel veel ideeën zijn maar beleidsmakers missen de bestuurlijke moed om het aan te pakken
• als het probleem gewoon niet belangrijk genoeg is
• als de oplossing van het probleem voor het grijpen ligt maar er is geen geld.

Igor Byttebier aan wie we in deze cursus veel ontlenen, geeft als voorbeeld het fileprobleem. Dat is géén creativiteitsprobleem. Er zijn inmiddels heel veel ideeën om dat probleem op te lossen. Als je niet in de file wilt staan, ga je op vrijdagmiddag niet met de auto van Utrecht naar Amsterdam. Maar de samenleving wíl helemaal geen oplossingen. Althans: niet hard genoeg. Er is gewoon geen draagvlak (of bestuurders missen de moed) voor een echt andere aanpak van ons vervoersprobleem.

Om half negen is het druk bij de koffieautomaat. Dat kán je als probleem ervaren. En je kunt dus een creatieve oplossing verzinnen. Maar is het echt belangrijk? Ook voor anderen?

In dit soort situaties is het niet zo zinvol om met leuke, creatieve ideeën aan te komen.

Analyse

Een korte checklist:

• Is je onderwerp helder? Weet je waarover je wilt nadenken?
• Heb je genoeg informatie over je onderwerp? Straks zit je met honderd prachtige ideeën maar mis je de gegevens op basis waarvan je gaat selecteren.
• Wiens probleem ga je oplossen? Is de probleemeigenaar betrokken, bereid en bevoegd om het probleem aan te pakken en beschikt hij over de mogelijkheden daartoe? Zo niet: wacht dan even tot de echte probleemeigenaar opstaat.

Startformulering

Je creativiteit is een fantastisch stukje software. Het werkt het best als je het gericht inzet. Een goede startformulering is daarvoor onmisbaar. Formuleer je doel in één zin en maak het zo concreet mogelijk. Noem in die ene zin bovendien wie eigenaar van het probleem is en begin de vraag met 'Hoe' of met 'Bedenk ...' De 'hoe-formuleringen' focussen op de manier waarop je je doel wilt realiseren, de 'Bedenk-formuleringen' focussen op het eindresultaat.

Omdat de startformulering erg belangrijk is voor het creatieve proces staan we er evenwat langer bij stil. Vergelijk de volgende startformuleringen:

1. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het nieuwe sportcentrum na twee jaar kostendekkend draait?
2. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de middelbareschooljeugd uit deze gemeente tenminste tweemaal per week een uur intensief beweegt in het nieuwe sportcentrum?
3. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat alle inwoners van onze gemeente tussen de 2 en de 80 jaar voor 1 januari 2008 tenminste eenmaal een sport heeft beoefend in ons nieuwe sportcentrum?
4. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de helft van de inwoners van onze gemeente tussen de 2 en de 80 jaar voor 1 januari 2008 tenminste eenmaal een sport heeft beoefend in ons nieuwe sportcentrum en dat daarvan de helft zich inschrijft voor een wekelijks terugkerende activiteit?
5. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het nieuwe sportcentrum een doorslaand succes is?
6. Bedenk een sportcentrum waar mensen van alle leeftijden graag naar toe gaan.
7. Bedenk een sportcentrum waar mensen die geen lid zijn van een sportclub graag naar toe gaan.

Formulering 1 is duidelijk minder inspirerend dan formulering 5. Toch komen ze op hetzelfde neer. Formulering 4 is weliswaar heel concreet maar laat wel héél weinig ruimte. Als je wat meer weet over projectmatig werken, zul je zie dat deze formulering wél heel geschikt is om een project mee te beginnen. Formuleringen 2 en 3 zijn dan handiger. Formulering 7 is prima.

Een ander voorbeeld. In de kerk van het dorpje Leermens worden met enige regelmaat concerten gegeven. Dat trekt veel bezoekers. Maar omdat het openbaar vervoer in de provincie Groningen belabberd is, komen ze allemaal met de auto. Daar is Leermens niet op berekend. Vergelijk de volgende startformuleringen:

1. Hoe kunnen wij voorkomen dat het dorp een chaos wordt door alle geparkeerde auto's bij het volgende concert?
2. Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat bij het volgende concert ons dorp niet volstroomt met auto's?
3. Bedenk manieren om bezoekers van de concerten te verleiden hun auto thuis te laten.

Je ziet het verschil. De eerste formulering is nog helemaal gefocust op het probleem, de laatste formulering creëert ruimte voor oplossingen. De eerste formuleringen zijn negatief geformuleerd, de laatste is positief geformuleerd.

Kortom. Een goede startformulering is:

• concreet over het probleem en de probleemeigenaar
• uitdagend en inspirerend en positief gericht

Divergerende fase

	Creatief denken
Inhoud: Creatief vs. routine Hoe werkt creativiteit? Ontwikkelen van creativiteit Creatief proces

In deze fase van het creatieve proces gaat het om het creëren van zoveel mogelijk ideeën. Kwantiteit gaat even vóór kwaliteit. In de convergerende fase gaan we selecteren.

In het algemeen een paar tips:

• Wees niet te kritisch op je zelf. Dat kan altijd later nog. Sta jezelf de wildste ideeën toe.
• Neem even tijd: een fantastisch idee ontstaat niet zomaar. Daar moet je gewoon aan werken.
• Neem even ruimte. Verander zo mogelijk van ruimte. Zorg dat je niet aan je bureau hoeft te werken. Als het even kan: werk thuis. Maak de keukentafel helemaal leeg, neem een paar grote flap-overvellen mee van je werk of plak met wat plakband een aantal A4'tjes aan elkaar. Zorg voor kleurpotloden of stiften.

Als je probleem belangrijk genoeg is, hoef je er niet bewust de hele tijd mee bezig te zijn. Je hersenen zijn prima in staat om het zelf even over te nemen terwijl jij wat anders doet. Met andere woorden: als je ideeën nodig hebt, moet je er voor gaat zitten maar doe dat ook weer niet te halsstarrig. Bijt je er niet in vast. Ga stofzuigen, hardlopen, een boek lezen of een spelletje klaverjassen op de computer. Doe bewust wat anders, laat het even los. Soms blijkt dat je hersenen het beter zónder je kunnen. Je noemt dit proces ook wel 'incubatie'. Voor een goede incubatie is het wel belangrijk dat je startformulering af is. Je hersenen moeten wel iets hebben om zich op te richten terwijl jij lekker in bad ligt.

In deze cursus gaan we ervan uit dat je er alleen voor staat. Je moet dus in je eentje denken, schrijven, creatief zijn en oordelen. Dat kan nooit allemaal tegelijk. Besteed dus echt even aandacht aan de fasering. Maak eerst een goede startformulering. Zoek dan je benodigde materiaal en een geschikte ruimte. En ga vervolgens pas je ideeën evalueren.

Vooronderstellingen uitschakelen

Vooronderstellingen zitten nieuwe ideeën vaak danig in de weg. Schakel ze dus uit. Makkelijker gezegd dan gedaan. Neem een sleutelwoord uit je startformulering. Het woord 'sportcentrum' bijvoorbeeld. Wat zijn je vooronderstellingen? Het is een gebouw, het is overdekt, het is een groot grasveld, je kunt er meerdere sporten doen, het is een plek bóven de grond, het gaat om actiesporten en niet om denksporten, ménsen komen er sporten (en geen dieren), mensen komen er spórten (en bijvoorbeeld niet nadenken over sport of les krijgen over sport), er is een kassa, er zijn verschillende ruimtes enzovoorts.

Wat zou een superheld doen?

Voor sommige problemen zijn zo 1 2 3 geen oplossingen. Vandaar het succes van superhelden. Heb je een probleem waar je niet uit komt, probeer je eens voor te stellen hoe een echte superheld dat zou aanpakken. Zij zijn niet gebonden aan bijvoorbeeld de zwaartekracht of aan zoiets profaans als geld. Door hen je problemen op te laten lossen denk je al snel echt "out of the box". Zie je aanknopingspunten voor je eigen doen en laten?

Wat gebeurt er als je die vooronderstellingen nu eens loslaat ? Soms weinig. Maar bij sommige vooronderstellingen kan dat vergaande gevolgen hebben. Die kassa bijvoorbeeld. Stel je voor dat je het sportcentrum gewoon helemaal gratis maakt. Of dat je van tevoren online moet reserveren en betalen. En dat het boekingsprogramma dan ook direct een squashpartner voor je zoekt en die een sms'je stuurt. En die verschillende ruimes? Stel je eens voor dat het sportcentrum een enorm terrein is met in het midden een mast van waaruit een tentdoek het terrein overspant. En wie die circustent voor zich ziet, ziet wellicht ook een skihelling (al is het dan raadzaam om iets steviger materiaal te kiezen). Misschien kan de gemeente een ROC wel zo gek krijgen om een vestiging te openen van de opleiding 'Sport, spel en bewegen'.

Werken met analogieën

Kies een sleutelwoord uit je startformulering. Zoek vervolgens een inspirerend ander woord. Een land, een dier of een willekeurig concreet zelfstandig naamwoord.

Een voorbeeld. Stel: je vindt 'tandpasta'. Dat is smeerbaar, een reinigingsmiddel, ruikt fris, je kunt ermee schilderen en het is te koop bij de drogist of de supermarkt. Wat helpt je dit? Misschien kun je kaartjes verkopen (à la pretparken) voor het sportcentrum in de supermarkt. Misschien kun je iets doen met geuren. Veel sportcentra ruiken naar deodorant. Misschien kun je je profileren met de kwaliteit van de schoonmaak. Stel je kiest als analogon het woord 'Japan'. Dan kom je al snel uit bij krachtsporten. Maar ook bij sushi en bij de atoombom en bij Sony en bij harakiri. Je zou een toprestaurant kunnen beginnen, je zou er een krachtsportcentrum van kunnen maken en eventueel zou je kunnen kiezen voor een enorme zaal waar alle sporten tegelijkertijd kunnen worden beoefend (via de associatie: atoombom → verwoesting →leegte).

Convergerende fase

	Creatief denken
Inhoud: Creatief vs. routine Hoe werkt creativiteit? Ontwikkelen van creativiteit Creatief proces

En daar zit je dan met al die ideeën, mogelijkheden, suggesties van de divergerende fase. Hoe meer, hoe beter. Pak eerst nog eens je startformulering. Het kan maar zo zijn dat je in de hitte van de strijd, een aantal belangrijke aspecten over het hoofd hebt gezien. Is dat zo? Ga dan terug naar Start. Zo niet, dan ga je nu selecteren.

Tussen al die ideeën zit veel onzin. Weg ermee! De ideeën die overblijven ga je vervolgens bij langs. Welke ideeën spreken je gevoelsmatig gewoon aan? Waarom? Welke ideeën zijn echt “out of the box”? Welke ideeën zijn echt vernieuwend? Let op: we hebben het nu nog niet over haalbaarheid! Probeer bij je antwoorden op de voorgaande vragen juist de vraag naar de haalbaarheid even buiten beschouwing te laten. Voor je het weet heb je erg je best gedaan om een creatief idee te bedenken en uiteindelijk kies je voor een idee dat het meest haalbaar is. Dat is jammer.